عباس عراقچی از نهایی شدن مذاکرات برای تبادل زندانیان ایران و فرانسه خبر داد. کارشناسان این اقدام را بخشی از “دیپلماسی گروگانگیری” می‌دانند که بیش از آنکه دستاوردی داشته باشد، به اعتبار بین‌المللی ایران آسیب می‌زند.عباس عراقچی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، اعلام کرده است که مذاکرات برای تبادل زندانیان میان تهران و پاریس به مراحل نهایی رسیده و “در روزهای آینده” اجرا خواهد شد. او شامگاه پنجشنبه ۲۰ شهریور (۱۱ سپتامبر) در گفت‌وگو با صداوسیما گفت: «تبادل مهدیه اسفندیاری با زندانیان فرانسوی در ایران به مراحل نهایی رسیده و امیدواریم در روزهای آینده انجام شود.»
محور اصلی این تبادل، آزادی مهدیه اسفندیاری، شهروند ایرانی ساکن لیون فرانسه است. او در فوریه سال جاری به اتهام “ترویج تروریسم” در شبکه‌های اجتماعی بازداشت شد. نشریه لوپوئن فرانسه گزارش داده بود که او در پیام‌های تلگرامی از حمله هفتم اکتبر حماس به اسرائیل حمایت کرده است. جمهوری اسلامی این اتهام را “ناعادلانه” دانسته و خواستار آزادی او شده است.
در مقابل، سیسیل کوهلر، معلم ۴۰ ساله و عضو فدراسیون آموزش و فرهنگ سندیکای نیروی کار فرانسه و شریک زندگی‌اش ژاک پاریس، در اردیبهشت ۱۴۰۱ در جریان سفر به ایران بازداشت شدند. جمهوری اسلامی آنها را به “اجتماع و تبانی علیه امنیت ملی” و ارتباط با موساد متهم کرده و اعترافات تلویزیونی‌شان را نیز منتشر کرده است. خانواده‌های این دو وضعیتشان را “بسیار ناامیدکننده” توصیف کرده‌اند.
بیشتر بخوانید:کانون صنفی معلمان گزارش صداوسیما را “لجن‌پراکنی” خواند
فرانسه پیشتر به دلیل بازداشت کوهلر و پاریس علیه جمهوری اسلامی به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کرد. علاوه بر این، تهران بازداشت لنارت مونترلوس، نوجوان ۱۸ ساله فرانسوی-آلمانی را نیز تایید کرده است. او در تابستان امسال در جریان سفر با دوچرخه در خاک ایران ناپدید شد.
بازداشت و تبادل اتباع خارجی سابقه‌ای طولانی در سیاست جمهوری اسلامی دارد. منتقدان این رویه را “دیپلماسی گروگانگیری” می‌نامند. در جریان اجرای توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۶ نیز شماری از زندانیان ایرانی و آمریکایی مبادله شدند. تهران همواره این پرونده‌ها را بخشی از سیاست خارجی خود قرار داده است، هرچند مقام‌های ایرانی این تعبیر را رد می‌کنند.
این بار نیز اظهارات عراقچی در شرایطی مطرح می‌شود که تهران با تهدید فعال شدن مکانیسم ماشه مواجه است. این مکانیسم می‌تواند تحریم‌های سازمان ملل را به طور خودکار بازگرداند.
کارشناسان چه می‌گویند؟
علی محمدی، کارشناس علوم سیاسی ساکن فرانسه، معتقد است که سیاست گروگانگیری شهروندان خارجی یکی از “غلط‌ترین رویکردهای جمهوری اسلامی در سیاست خارجی” است.
او می‌گوید این سیاست به جای ایجاد فرصت، تصویری از “وحشت و خشونت” از ایران به شهروندان اروپایی، به‌ویژه فرانسوی‌ها منتقل کرده و پیش از آنکه پیامدهای سیاسی داشته باشد، به روابط فرهنگی، دانشگاهی و حتی گردشگری آسیب زده است. به گفته او، چنین اقداماتی نه در مذاکرات هسته‌ای و نه در روند فعال شدن مکانیسم ماشه “هیچ تاثیری نخواهد داشت”.
علی محمدی در پایان تاکید می‌کند: «این سیاست بیش از آنکه سودی برای ایران داشته باشد، منافع ملی کشور را مستقیم تهدید می‌کند.»
مجتبی هاشمی، کارشناس ارشد روابط بین‌الملل، نیز این اقدام را ادامه سنت “دیپلماسی گروگانگیری” جمهوری اسلامی می‌داند. او می‌گوید: «این تبادل نه ابتکار دیپلماتیک، بلکه نشانه ناتوانی دستگاه سیاست خارجی ایران در بهره‌گیری از ابزارهای مشروع دیپلماتیک است.»
به باور هاشمی، گروگانگیری برای جمهوری اسلامی ابزاری کم‌هزینه و پربازده در کوتاه‌مدت است، اما در بلندمدت به اعتبار بین‌المللی کشور آسیب می‌زند. او همچنین تاکید می‌کند که تصمیم اروپا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه به ارزیابی از تعهدات هسته‌ای ایران بستگی دارد و “تبادل زندانیان تاثیر بنیادینی بر آن نخواهد داشت”، هرچند ممکن است به‌طور موقت فضای سیاسی را نرم‌تر کند.
او اضافه می‌کند: «اگر ایران بر مسیر کنونی غنی‌سازی اصرار داشته باشد، هیچ تبادل زندانی مانع فعال شدن مکانیسم ماشه نخواهد شد.»
مهدی نخل احمدی، روزنامه‌نگار ساکن ایتالیا نیز این تبادل را ادامه همان دیپلماسی گروگانگیری می‌داند، اما با این تفاوت که “تهران بیش از آنکه در موضع باج‌گیری باشد، به سمت باج‌دادن حرکت کرده است”.
او معتقد است جمهوری اسلامی پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل و افزایش اجماع جهانی علیه خود، از کارت‌هایی مانند تبادل زندانی یا توافق‌های مقطعی با آژانس برای خرید زمان استفاده می‌کند. به گفته او، جمهوری اسلامی امیدوار است با این اقدام در برابر کشوری مانند فرانسه که نقش کلیدی در اروپا دارد، فضای نرم‌تری ایجاد کند. با این حال، او تاکید می‌کند که اروپا مکانیسم ماشه را “ابزاری تعیین‌کننده” می‌داند و بعید است با چنین اقدامات تاکتیکی از آن صرف‌نظر کند.
نخل احمدی می‌گوید: «این تبادل بیشتر تلاشی برای وقت‌کشی و خرید زمان است تا یک موفقیت پایدار در دیپلماسی جمهوری اسلامی.»
رضا حاجی حسینی، روزنامه‌نگار، نیز بر جنبه تاریخی این سیاست تاکید می‌کند. او معتقد است جمهوری اسلامی از ابتدای انقلاب “به شکل سیستماتیک از بازداشت افراد خارجی یا دوتابعیتی به عنوان اهرم فشار بر غرب استفاده کرده است” و به همین دلیل نامیدن این روند به‌عنوان “دیپلماسی گروگانگیری” دقیق‌تر است.
حاجی حسینی می‌گوید: «مشکل اینجاست که شهروندان غربی با سفر به ایران فرصت گروگانگیری را برای جمهوری اسلامی فراهم می‌کنند و در ادامه دولت‌های غربی برای حمایت از اتباعشان ناچار به مبادله می‌شوند و این چرخه بارها تکرار می‌شود.»
او اضافه می‌کند که غرب در سال‌های اخیر بارها به تهران درباره تداوم این روند هشدار داده و حتی ایالات متحده فرمانی ویژه برای مقابله با بازداشت‌های خودسرانه در کشورهایی چون ایران صادر کرده است. به گفته او، در شرایط فعلی “نرمش بیشتر از سوی پاریس در روند فعال کردن مکانیسم ماشه چندان دور از ذهن نیست”.
اعلام تبادل زندانیان میان ایران و فرانسه بار دیگر بحث‌ها درباره استفاده جمهوری اسلامی از بازداشت اتباع خارجی به عنوان اهرم سیاسی را زنده کرده است. هرچند مقامات جمهوری اسلامی این اقدام را نشانه‌ای از دیپلماسی فعال معرفی می‌کنند، اما منتقدان آن را ادامه سنتی می‌دانند که نه تنها در بهبود روابط با غرب کمکی نکرده بلکه تصویر ایران در سطح بین‌المللی را نیز خدشه‌دار کرده است.